آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند
دکتر ناصر نهضت/پیام ایمنی
مقدمه
رشد شهرنشینی و محدود بودن زمین در مراکز شهرهای بزرگ دنیا موجب استفاده از ساختمانهای بلند (ارتفاع بیش از 22 متر) شده است. با افزایش جمعیت و گسترش روز افزون ساخت برج‌های مسکونی، تجاری و اداری در تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران، باید ایمنی این گونه ساختمان‌ها در برابر آتش‌سوزی مورد توجه قرار گیرد. در این مقاله سعی شده تا با بررسی روش‌هایی که در کشورهای پیشرفته به ویژه آمریکا برای افزایش ایمنی ساختمانهای مرتفع در برابر آتش استفاده می‌شود، الگویی مناسب برای کشور پیدا کرده و با بررسی آنها روش‌های مناسبی برای ایران ارایه شود.
آمار
براساس آمار منتشر شده در آمریکا از سال 1977 تا سال 1998 میزان تلفات در آتش‌سوزی ساختمانهای بلند از 7395 نفر به 4035 نفر کاهش یافته است. دلایل عمده کاهش آن عبارتنداز:
1- استفاده از حسگرهای دود در ساختمان‌ها
2- استفاده از مواد مناسب در ساخت ساختمان‌ها
3- افزایش توانایی در خاموش کردن آتش
4- افزایش استفاده از آب پاش‌ها در ساختمان‌ها.
بیشترین آمار تلفات در طول سال مربوط به اوایل فصل زمستان بوده و این زمانی است که وسایل گرم کننده مانند بخاری روشن می‌شوند. 90 درصد تلفات انسانی در اثر آتش‌سوزی بین ساعت 8 شب تا 8 صبح اتفاق افتاده است.
67% تلفات ناشی از آتش‌سوزی به دلیل تنفس دود بوده و فقط 20% کسانی که خواب بوده‌اند متوجه وجود دود شده‌اند. وقتی آب پاش‌ها سالم و فعال بوده‌اند در 96% موارد برای کنترل آتش‌سوزی موثر واقع شده‌اند. در هتل‌های آمریکا، نیمی از آتش‌سوزی‌ها ناشی از سیگار کشیدن بوده است.
دفاع در برابر آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند
بر اساس قانون مورفی، در صورتی‌که امکان یک رویداد وجود داشته باشد، آن رویداد در بدترین لحظات اتفاق خواهد افتاد. بنابراین باید انتظار داشت که آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند رخ دهد.
بعضی از عوامل گسترش آتش در ساختمانهای مرتفع عبارتنداز: طراحی ساختمان، مواد بکار گرفته شده در بنای ساختمان، وسایل مورد استفاده در داخل ساختمان و جنس آنها، سیستم تهویه هوا و وضعیت آن، روش گردش هوا، وضعیت سرویس‌های ساختمان و موقعیت درب و پنجره‌ها.
هنگام آتش‌سوزی، آتش به صورت عمودی به سرعت بالا می‌رود. بنابراین باید در اطراف آسانسورها و در راهپلهها از مواد ضد آتش استفاده کرد تا آنها به عنوان دودکش عمل نکنند و از سرایت آتش (با طراحی مناسب) به سایر طبقات ساختمان جلوگیری کنند. در انتخاب مواد بکار گرفته شده در ساختمانهای بلند باید جنبه‌های نسوز بودن آنها و امکان هدایت گازهای سمی، دود و گرما از داخل ساختمان مد نظر قرار گیرند. حسگرهای دود در ساختمانهای بلند بسیار حیاتی هستند. از آنجایی که بیشتر آتش‌سوزی‌ها در هنگام شب اتفاق می‌افتند و در این مواقع افراد خواب‌آلود هستند، حسگرهای دود می توانند ساکنین را قبل از گسترش دود و آتش با خبر کنند و میزان خطر مرگ آنان را تا حد زیادی کاهش دهند.
در موقع آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند باید پس از مشاهده آتش، آژیر را به صدا درآورد. از گیر افتادن خود جلوگیری کنید. با استفاده از دستمال مرطوب از سیستم تنفسی خود محافظت نمایید و در نزدیک کف ساختمان حرکت کنید تا از مواد سمی و حرارت در امان باشید و بتوانید با کمک دید بهتر، سریعتر از ساختمان خارج شوید. در خارج شدن از ساختمان باید از پله استفاده کرد و از استفاده از آسانسور جددا خودداری نمایید. مصمم باشید که می‌خواهید از آتش جان سالم بدر ببرید. در صورتی که لباس‌های شما آتش گرفته بر روی زمین بخوابید و غلت بزنید تا آتش خاموش شود. در صورتی‌که دود و آتش مانع خروج شماست در آپارتمان خود بمانید و جلوی تمام خروجی‌ها و درزها را با چسب، حوله مرطوب و یا ملافه بگیرید. به آتشنشانی زنگ بزنید و موقعیت خود را به آنان گزارش دهید. درکنار پنجره بمانید و با استفاده از پارچه سفید به آنها علامت دهید که نیاز به کمک دارید.
در طراحی ساختمان، باید سعی شود تا مقاومت مواد بکار رفته در ساختمان را در برابر آتش افزایش داد. برای مثال در یک آتش‌سوزی معمولی آهن در مدت 5 دقیقه 80% مقاومت خود را از دست میدهد، بطوری که حرارت باعث فروریختن آن می‌شود در حالیکه یک لایه 5 سانتی از بتن می‌تواند حدود 4 ساعت در برابر آتش مقاومت کند.
آموزش و تمرین تخلیه ساختمان در مواقع آتش‌سوزی، سازماندهی طرح تخلیه، استفاده از سیستمهای ارتباطی برای جابجایی و تخلیه افراد، بازرسی و ارزیابی وضعیت موجود برای بررسی میزان آمادگی جهت تخلیه اضطراری و رفع نواقص می‌تواند تا حد بسیاری به ایمن‌سازی ساختمانهای بلند کمک کنند.
اگر تجربه بمب گذاری در ساختمان جهانی در سال 1993 برای امدادگران درگیر با شرایط 11 سپتامبر وجود نداشت، قطعا میزان تلفات ناشی از حمله به این ساختمان‌ها در سال 2001 خیلی بیش از آنچه گزارش گردید، می‌شد. تجربه قبلی به امدادگران و ساکنین این برج‌ها کمک کرد تا بهتر بتوانند نسبت به تخلیه سریع این ساختمان‌ها اقدام کنند و با کاهش زیاد تلفات مواجه شوند.
در وضعیت اضظراری لازم است از روش‌های مناسب تخلیه ساختمان استفاده کرد. برای مثال میتوان از نردبان‌های هیدرولیکی یا چرخ بال استفاده نمود. نجات افراد به وسیله چرخ بال هنگام آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند می‌تواند به عنوان یک روش مورد توجه قرار گیرد. اما یک شرط اساسی وجود دارد و آن این است که مکانی مناسب در بالای ساختمان برای فرود آن در نظر گرفته شود. بنابراین اگر ما بخواهیم این روش را در کشور اجرا کنیم باید پیش‌بینی لازم را برای فراهم کردن چرخ بالهای کافی و آموزش افراد انجام دهیم و در صورتی‌که در استانداردهای ساختمان سازی چنین چیزی پیش‌بینی نشده است، وجود یک باند فرود چرخ بال را بالای ساختمانهای بلند اجباری کنیم؛ زیرا در شرایط عادی به دلیل وجود آنتن‌‌های مخابراتی، امکان فرود روی ساختمانهای بلند وجود ندارد.
استفاده از چتر نجات از جمله مواردی است که پس از حملات یازده سپتامبر توسط شرکت هوانوردی آپکو به عنوان یک وسیله نجات هنگام آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند معرفی شده است. این شرکت اعلام می‌کند که این وسیله به عنوان آخرین شانس برای زنده ماندن افرادی که به‌طور جدی در معرض خطر آتش‌سوزی قرار دارند مطرح است و نباید در موارد دیگر استفاده شود. این شرکت سلامت کامل کسانی را که از این وسیله استفاده می کنند تضمین نمی‌کند؛ اما کاهش جراحات و نجات جان افراد را تضمین می‌نماید و همانگونه که گفته شد توصیه می‌کند که این وسیله برای کسانی طراحی شده است که به هیچ نحو دیگری نمی‌توانند خود را نجات دهند. شاید در ایران نیز بتوان از آن بعنوان وسیله‌ای مطمئن برای نجات افرادی که در هنگام آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند قرار دارند، استفاده نمود.
نتیجه‌گیری
با توجه به تجربه‌های بدست آمده از آتش‌سوزی‌های گذشته در ساختمانهای مرتفع، دقت در طراحی ساختمان، تمرین برای شرایط اضطراری ناشی از آتش‌سوزی و تخلیه ساختمان با استفاده از روش‌های نو، استفاده از حسگرهای دود و آب پاش‌های اتوماتیک، از روش‌های موثر در کاهش خسارات ناشی از آتش‌سوزی در ساختمانهای بلند به شمار می‌روند.